چاپ کردن
هجري شمسي - calendar- مرکز تقویم
تقويم هجري شمسي
تقويمي كه ما از آن استفاده مي‌كنيم، يكي از دقيقترين و مناسبترين تقويم‌هاي جهان است، اما متاسفانه فقط اندكي از ما آن را به خوبي مي‌شناسيم و تاريخچه به وجود آمدن آن را مي‌دانيم. براي مثال، برخلاف تصور عموم، تقويمي كه امروز از آن استفاده مي‌كنيم، قدمت 1386 ساله ندارد، بلكه در همين دو قرن اخير تدوين شده است. ابتدا با مفهوم سال شمسي حقيقي آشنا شويد.
سال شمسي حقيقي
مدت زمان بين دو عبور متوالي مركز خورشيد از نقطه اعتدال بهاري است و مدت متوسط آن در ساعت 12 زيجي تاريخ صِفر ژانويه 1900 ميلادي، 365/24219878 شبانه‌روز يا معادل 365 شبانه‌روز و 5 ساعت و 48 دقيقه و 45/97 ثانيه حساب شده است. مدت متوسط سال شمسي حقيقي، ثابت نيست و سالانه معادل 0/0000000614 شبانه‌روز يا 0/00530 ثانيه از مدت متوسط سال شمسي حقيقي كاسته مي‌شود. مدت متوسط سال شمسي حقيقي ثابت نيست و بر اثر تغييرات تعدادي از مشخصه هاي نجومي، تغيير مي‌كند. (صياد 1373، ص 29)
تقويم هجري شمسي بُرجي
اولين بار عبارت « هجري شمسي» در تقويم رسمي سال 4-1303 هجري قمري آمد. اين تقويم را عبدالغفارخان نجم الدوله ( 1259 - 1326 ق) استخراج كرده بود كه در بالاي صفحات آن براي نخستين بار عبارت سال هجري شمسي 1265 به چشم مي آيد. البته عبدالغفارخان نجم الدوله در سالهاي بعد و در تقويم هاي آن روزگار كه به صورت دفترچه اي منتشر مي شد، ستون جديدي براي روزها و دوازده برج حَمَل، ثور، ... و حوت، به طور مرتب درج مي كرد و بدين ترتيب وي براي اولين بار تقويمي را اختراع و ابداع كرد كه امروزه به نام «تقويم هجري شمسي بُرجي» معروف شده است. تا قبل از اين تاريخ، تقويمي كه اساس آن شمسي و مبداء آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكّه به مدينه باشد، در ايران رايج نبوده است. ( صياد 1375، ص 111)
مبدا تقويم هجري شمسي بُرجي، اول بهار سال شمسي است كه در آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكّه به مدينه اتفاق افتاده است. اين مبداء مطابق روز جمعه 19 مارس 622 ميلادي(يولياني) است. آغاز يا لحظه تحويل سال، (لحظه عبور مركز خورشيد از نقطة اعتدال بهاري نيمكره شمالي) دقيقاً با محاسبات نجومي تعيين مي‌شود. به اين جهت، اولين روز سال هميشه بر روز اول بهار منطبق است. اين سال از لحاظ استفاده در زندگي روزمره، شامل 365 شبانه‌روز در سال كبيسه است. نام ماههاي اين تقويم(برجها)، به ترتيب همنام با دوازده صورت فلكي قديمي منطقه‌البروج است.(جدول 1) تعداد شبانه‌روز هر برج برابر با مدت حركت مركز خورشيد در همان برج كه به علت حركت ظاهري غيريكنواخت مركز خورشيد روي مدارش از 29 تا 32 شبانه‌روز تغيير مي‌كند. در ضمن اين امكان وجود داشت كه تعداد شبانه‌روز‌‌هاي هر يك از بروج از سالي به سال ديگر تغيير كند.
نوروز (اولِ حَمَل) و كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي برجي از طريق محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي تعيين مي‌شود. سال كبيسه هر چهار و گاهي هر پنج سال يكبار اتفاق مي‌افتد. دوره دوم مجلس شوراي ملي ايران در ماده 3 قانون محاسبات عمومي، مصوب 21 صفر 1329 مطابق 2 حوت 1289، تقويم هجري شمسي بُرجي را به عنوان مقياس رسمي زمان در محاسبات دولتي پذيرفت (صياد 1373، ص 29).
| رديف | نام | معني |
| 1 | حَمَل | بره |
| 2 | ثور | گاو |
| 3 | جوزا | دوپيكر |
| 4 | سَرَطان | خرچنگ |
| 5 | اسد | شير |
| 6 | سنبله | خوشه |
| 7 | ميزان | ترازو |
| 8 | عَقرب | كژدم |
| 9 | قوس | كمان، كماندار |
| 10 | جَدي | بزغاله |
| 11 | دَلو | آب‌دهنده، آبكش |
| 12 | حوت | دوماهي |
تقويم هجري شمسي
تقويم هجري شمسي كه هم اكنون تقويم رسمي كشور است،ازهر لحاظ به جز در نام و تعداد شبانه روزهاي ماهها همانند تقويم هجري شمسي بُرجي است. نام ماههاي تقويم هجري شمسي ريشه اوستايي دارند: «دي» يكي از القاب اهورامزدا و نام 11 ماه بقيه، اسامي فرشتگان و ياوران اهورامزدا است (جدول 2).
| رديف | نام | معني |
| 1 | فروردين | نيروي پيش‌برنده |
| 2 | ارديبهشت | راستي و پاكي |
| 3 | خرداد | كمال و رسايي |
| 4 | تير | باران |
| 5 | مرداد | جاودانگي و بي مرگي |
| 6 | شهريور | كشور برگزيده |
| 7 | مهر | عهد و پيمان |
| 8 | آبان | آبها |
| 9 | آذر | آتش |
| 10 | دي | آفريدگار، دادار |
| 11 | بهمن | انديشه نيك |
| 12 | اسفند | فروتني و بردباري |
ماههاي فروردين تا شهريور 31 شبانه روز ، ماههاي مهر تا بهمن 30 شبانه روز و ماه اسفند در سالهاي عادي 29 و در سالهاي كبيسه 30 شبانه روز است. نوروز(اول فروردين) و كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي از طريق قاعده نوروز تحويلي- محاسبه لحظه تحويل سال و مقايسه آن با لحظه ظهر حقيقي را براي نصف النهار رسمي ايران- تعيين مي‌شود. طول جغرافيايي نصف النهار رسمي ايران 52/5 درجه شرقي است. در اينجا يكي از دو حالت زير ممكن است اتفاق بيفتد:
- الف- اگر لحظه تحويل سال، بين بعد از ظهر سيصد و شصت و پنجمين و قبل از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و ششمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را عادي به حساب مي‌آورند
- ب- اگر لحظه تحويل سال، در بعد از ظهر سيصد و شصت و ششمين روز سال واقع شود، سيصد و شصت و هفتمين روز سال را نوروز، و سال تمام شده را كبيسه به حساب مي‌آورند. (صياد 1373، ص 30)
بررسيهاي انجام شده نشان مي‌دهد كه كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي تثبيت شده نيستند و به صورت هر چهار و گاهي هر پنج سال يكبار اتفاق مي‌افتند(براي اطلاع از نظرات مختلف درباره آرايه کبيسه هاي تقويم هجري شمسي رجوع كنيد به قاسملو ص. 93- 143).
در دوره پنجم مجلس شوراي ملي ايران بر اساس قانوني(مصوب 11 فروردين 1304 هجري شمسي) ، بروج به ماههاي فارسي تغيير يافتند و از نوروز 1304 ، تقويم هجري شمسي به عنوان تقويم رسمي كشور، جايگزين تقويم هجري شمسي بُرجي شد(عبدالهي، ص 331).
برتريهاي تقويم هجري شمسي
تقويم هجري شمسي از لحاظ نجومي و طبيعي،از بهترين و دقيقترين تقويم‌هاي جهان است. دلايل برتري اين تقويم را مي‌توانيم به اين ترتيب بيان كنيم:
- الف- مدت سال شمسي، نوروز و كبيسه‌هاي تقويم هجري شمسي، دقيقاً بر مبناي محاسبات نجومي تعيين مي‌شود. تقويم هجري شمسي، تنها تقويم متداول در جهان است كه علاوه بر كبيسه‌هاي چهارساله، كبيسه پنج ساله نيز دارد. وجود كبيسه‌هاي پنج ساله، باعث انطباق دايمي و دقيقتر تقويم هجري شمسي با فصول طبيعي مي‌شود.
- ب- تعداد روزهاي ماههاي تقويم هجري شمسي مبناي نجومي و طبيعي دارد. به عبارت دقيقتر، تعداد روزهاي ماهها با مدت حركت ظاهري غيربكنواخت مركز خورشيد روز دايره البروج و عبور از دوازده صورت فلكي منطقه البروج، هماهنگي كامل دارد. مركز خورشيد، نيمه اول مدار ظاهري خود (شامل فصول بهار و تابستان) را در مدت 186 شبانه‌روز و نيمه دوم مدار ظاهري خود (شامل فصول پاييز و زمستان) را در سالهاي عادي و كبيسه، به ترتيب در 179 و 180 شبانه‌روز طي مي‌كند.
- ج- آغاز سال تقويم هجري شمسي، با سالگرد تولد بهار و آغاز شكوفايي دوباره طبيعت شروع مي‌شود. در سير تاريخچه تحول تقويم در جهان، هرگز تقويمي كه اغاز سال آن همواره با آغاز بهار شروع شود، در هيچ مدرك و سند و يا ماخذ نجومي، تاريخي، ديني و ... ذكر نشده است.
منابع:
- عبدالهي،رضا. تاريخِ تاريخ در ايران، تهران، 1366
- صياد، محمدرضا.«پيدايش و سير تحول تقويم هجري شمسي»، ميراث جاويدان، ويژه تاريخ علم در اسلام و ايران، سال 4، شماره 3 و 4 ،1375، ص 109 – 118.
- صياد، محمدرضا. «تقويم هجري شمسي»، نجوم، سال 3 ، شماره 11، مهر 1373،ص 29-31.
- قاسملو، فريد.«مقايسه روشها و معادلات مختلف براي اعمال كبيسه‌هاي گاهشماري هجري خورشيدي در منابع مختلف»، مجله تاريخ علم، شماره پنجم، 1385، ص 93 -143.