تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاهشماري سلوكي
گاهشماري سلوكي
گاهشماري سلوكي، كه به نامهاي متعددي چون كلداني، سرياني ـ مقدوني و تاريخ ذوالقرنيني نيز شناخته شده است (براي آگاهي از نامهاي متعدد اين گاهشماري در نقاط گوناگون نک: تقيزاده، ج 6، ص 162ـ163، نيز نک: ادامههمين بخش)، پس از نابودي امپراتوري هخامنشي و از زمانجلوس سلوكوس اول (ملقب به فاتح، حك :312ـ280 قم)، در بابل به وجود آمد. بسياري (از جمله تارن83، ص 142؛ نيز نک: د. فارسي، ذيل «سلوكوسI») بر اين باورند كه سلوكوس فاتح، پيروزي بر بابليان را مبدأ گاهشماري سلوكي اعلام كرد. همچنين، بر اساس رأيي ديگر، مبدأ اين گاهشماري مرگ اسكندر چهارم، مشهور به آگوست، يكي از جانشينان اسكندر مقدوني بودهاست، كه مدت كوتاهي (311 قم) در بابل سلطنت نمود (گينتسل، ج 1، ص 136). اما بررسيهاي دقيقتر نشان ميدهد در ادامه رواج گاهشماري شمسي ـ قمري بابلي در سرزمين بابل ــ كه بنا بر سنّت عمومي آغاز پادشاهي هر فرد، مبدأ جديد گاهشماري شناخته ميشده است ــ وقايعنگاران بابلي، نخستين نوروز (اولين روز ماه نيسانوي بابلي) بعد از جلوس سلوكوس اول را در بابل مبدأ گاهشماري قرار دادند و سلوكيها نيز به تقليد از آنان اولين روز سال نو بعد از جلوس سلوكوس نيكاتور را مبدأ قرار دادند اما تفاوت مبدأ سال نزد بابليها سبب شد تا شماره سالهاي بابلي با مبدأ سلوكي يك سال كمتر از شماره سالهاي سلوكي با همان مبدأ باشد (عبداللهي، 1366 ش، ص 134).
در گاهشماري سلوكي بابلي نام ماههاي سرياني، و در گاهشماري سلوكي مقدوني نام يوناني ماهها رواج داشته است. نكته مهمي كه در گاهشماري سلوكي (چه در صورت مقدونيچه در صورت بابلي آن) باعث تفاوت مهم اين گاهشماريها و ساير گاهشماريهاي نشئت گرفته از گاهشماري شمسيـ قمري بابلي ميگردد، آن است كه چون در دوازده سال آخرسلطنت سلوكوس اول، فرزند او آنتيوخوس نيز همراه باوي سلطنت ميكرد، با آغاز حكومت مستقل آنتيوخوس مبدأ تاريخ همچنان همان تاريخ جلوس سلوكوس اول باقي ماند و ادامه كاربرد يك مبدأ براي بيش از يك قرن نشان داد كه شمارش سالها از مبدأ ثابت مناسبتر است. استفاده از اين روش به سرعت در اروپاي شرقي و آسياي غربي رواج يافت (همان، ص 134ـ135). نظر به كاربرد اين گاهشماري درحوزه وسيعي از سرزمينهاي بينالنهرين و آسياي صغير، گونههاي متفاوتي از روش كبيسهگيري (از جمله احتمال استفاده از نُه ماه كبيسه در يك دوره 25 ساله) در كنار روش عمومي كبيسهگيري شمسي ـ قمري بابلي (هفتماه كبيسه در نوزده سال) وجود داشته است.
رواج دوگونه گاهشماري سلوكي (بابلي و مقدوني) همچنين باعث شده است كه نام ماههاي اين گاهشماري در اسناد گوناگون با نام ماههاي مقدوني و بابلي ذكر شود؛ از جمله در اسناد باقيمانده در دورا ـ اروپوس نام ماههاي مقدوني و بابلي، هر دو، ذكر شدهاند (ولز و ديگران، ص 444 فهرستي از نام ماههاي مقدوني بر اساس اسناد دورا ـ اروپوس تهيه كردهاند). قديمترين سند تاريخدار با گاهشماري سلوكي، متعلق به سال 23 سلوكي/289 قم است (تقيزاده، ج 6، ص 163) و كهنترين سند از مجموعه اسناد پوستنوشته دورا ـ اروپوس نيز سال 117 از اينمبدأ را دارد (ولز و ديگران، ص 441). دامنه استفاده از اينگاهشماري بر روي اين پوست نوشتهها سال 554 سلوكي ميباشد (همان، ص 442). در ايران نيز مهمترين اسناد تاريخدار با اين گاهشماري مجموعه سكههاي پادشاهان اشكاني (پارتي) و نيز اسناد مشهور به بنچاق اورامان ميباشد كه كاربرد گاهشماري سلوكي را در دوره زماني گستردهاي در دوران اشكاني تأييد مينمايد (عبداللهي، 1366 ش، ص 137ـ140؛ براي بررسي تفصيلي استفاده از اين گاهشماري در سكههاي اشكاني نک: مكداول، ص 147ـ153).
استفاده از اين گاهشماري اگرچه درايران از اواسط دوره اشكاني و دوره ساساني ترك شده، در ساير سرزمينها از آن همچنان استفاده ميشده است؛ از جمله در عهد عتيق، اين گاهشماري با نام بابلي ماهها به كار رفته است ( نک: كتاب مقدس. عهد عتيق. اسفار مجعوله، كتاب اول مكابيان، 1: 57). درنوشتههاي دانشمندان اسلامي، بينالتاريخين اين گاهشماري با گاهشماريهاي متعدد ديگر ذكر شده است. اگرچه در اين نوشتهها از اين گاهشماري با عنوان اسكندري نيز ياد شده، اين نامگذاري با اسكندر مقدوني ارتباطي ندارد (عبداللهي، 1366 ش، ص 141؛ براي آگاهي از بينالتاريخين اين گاهشماري با چندگاهشماري مهم ديگر نک: ابوريحان بيروني، 1923، ص 137؛ همو، 1362ش، ص 241). تا آغاز قرن حاضر نيز مسيحيان نسطوري تقريبا فقط از اين گاهشماري استفاده ميكردند (تقيزاده، ج 6، ص 163).
در صورت سرياني گاهشماري سلوكي، كه در قرون گذشته در نواحي شام و سوريه رواج داشته، علاوه بر نام ماههاي سال براي روزهاي هفته نيز نامهايي وجود داشته است (براي آگاهي از اين نامها نک: برنهارد، ص10). در حال حاضر، نام ماههاي گاهشماري سلوكي در سوريه و اردن و نواحي اطراف آن با مبدأ گاهشماري هجري قمري رواج دارد (براي آگاهي بيشتر درباره گاهشماري سلوكي و نام ماههاي آن در صورتهاي سلوكي بابلي و مقدوني در سرزمينهاي گوناگون نک: گينتسل، ج3، ص1ـ54؛ برنهارد، ص64ـ 98؛ دين، ص 129ـ141؛ براي آگاهي بيشتر درباره رواج اين گاهشماري در ايران نک: عبداللهي، 1366 ش، ص 133ـ152).