تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاهشماري در ديگر كشورهاي حوزه تمدن اسلامي
ب) گاهشماريهاي اسلامي در شبهقاره هند.
موضوع ابداع گاهشماري جديد در زمان سلطنت شاهجهان (1037ـ 1068) نيز تكرار شد و او نخستين نوروز پس از آغاز حكومت خود (15 رجب1037 هجري قمري، مقارن اعتدال بهاري) را مبدأ گاهشماري الاهي شاهجهاني اعلام كرد (دهلوي، گ 5 پ). شاه جهان، به روايت دهلوي (گ 2 پ) در 8 جماديالاخره همان سال و به نوشته محمدصالح كنبو (ج 1، ص 213) اول جماديالاخره (تقريباً 37 يا 44 روز پيش از مبدأ الاهي شاه جهاني) به سلطنت رسيد. اسناد باقيمانده از دوره حكومت شاه جهان از رواج گاهشماري الاهي شاهجهاني با همان اركان تاريخ الاهي (از جمله نک: رياضالاسلام، ج 1، ص 303؛ كنبو، ج 1، ص 307ـ 308، 355) در كنار گاهشماري هجري قمري خبر ميدهند. تقريباً همه نامههايي كه بين شاهجهان و پادشاهان صفوي ايران رد و بدل شده است با گاهشماري هجري قمري تاريخگذاري شدهاند (رياضالاسلام، ج 1، ص 225ـ 435). در دوره شاهجهان، ماههاي سال با صفت الاهي همراه بود (مانند فروردين يا شهريور الاهي) و سال با مبدأ حكومت شاهجهان شمرده ميشد (نک: منتخب كاغذات عهد شاهجهان، ص3، 68).
مهمترين تغييري كه در زمان فرمانروايي اورنگ زيب (1068ـ 1118) در زمينه گاهشماريهاي اسلامي شبهقاره رخ داد، رسمي شدن گاهشماري هجري قمري در دوره كوتاهي از حكومت او بود. اورنگزيب در نخستين سال حكومت خود، برگزاري جشن نوروز را ملغي كرد و فرمان داد كه گاهشماري هجري قمري رسميت يابد و تقويمهاي سالانه منتشر نگردد و قرار شد به جاي جشن نوروز، جشنهايي به نام «نشاط افروز» در پايان ماه رمضان و روز عيدفطر برگزار شود. اگر چه استفاده از اركان گاهشماري الاهي ممنوع نشد، وقايع بر اساس گاهشماري هجري قمري ثبت ميگرديد. اما چون از تغييرات ياد شده استقبال عمومي نشد، در آغاز سال چهارم حكومت اورنگزيب، اين فرمان لغو و برپايي جشن نوروز دوباره آغاز شد (براي آگاهي از فرمانهاي اورنگزيب در اين زمينه نک: ساقي، ص 17ـ 18، 24). اين نوآوري اورنگزيب به ايجاد گاهشماريهاي ديگري در شبهقاره انجاميد.
در زمان حكومت محمدشاه، يكي از آخرين فرمانروايان بابري هند (1131ـ1161)، گاهشماري محمدشاهي به وجود آمد كه اركان تشكيلدهنده آن عيناً از گاهشماري هجري قمري اخذ شده بود، با اين تفاوت كه مبدأ آن آغاز سلطنت محمدشاه بود و سال از ماه ربيعالاول، نه محرّم، آغاز ميشد. اسناد معدودي از زمان حكومت محمدشاه وجود دارد كه با اين گاهشماري تاريخگذاري شده است (رياضالاسلام، ج 2، ص 90، 94، 99؛ براي آگاهي بيشتر درباره اين گاهشماري نک: سوايي، گ 4 رـ5 پ).
در 1199 هجري قمري، تيپو سلطان، فرمانرواي محلي ميسور (حك: 1198ـ1214)، نوعي گاهشماري قمري وضع كرد. نام ماههاي اين گاهشماري، بر خلاف ساير گاهشماريهاي قمري رايج تا آن زمان، جديد بودند و از نام ماههاي گاهشماري هجري قمري براي آن استفاده نكردند. جالب توجه است كه در اين گاهشماري، بر اساس حرف اول نام ماهها ميتوان به شماره ترتيبي آنها پيبرد، چرا كه اين ماهها به ترتيب حروف ابجد مرتب شدهاند. در صورت ديگري از نام ماههايي اين گاهشماري، همين پديده به ترتيب ابتثي نيز وجود دارد (پورنائيه و يلوندورو، ص 112ـ113؛ براي آگاهي از اين نامها نک: جدول 8). اين گاهشماري را گاهشماري مولودي نيز ناميدهاند (همان، ص 115) و با استناد به سكهاي كه در زمان تيپو سلطان با اين گاهشماري ضرب شده، مبدأ آن تولد پيامبر اكرم بوده است، نه هجرت آن حضرت (براي آگاهي بيشتر درباره اين سكه نک: پلانت، ص 8؛ براي آگاهي بيشتر درباره اين گاهشماري نک: پورنائيه و يلوندورو، ص 112ـ 115). در زمان حكومت تيپوسلطان، غلام احمد، نويسنده و مورخ دربار او، آثار خود از جمله زادالمجاهدين ( نک: گ 4 پ) و جواهرالقرآن ( نک: گ 9 پ) را با همين مبدأ تاريخگذاري كرد.
متأخرترين گاهشماري ابداعي دوره بابريان در شبهقاره، گاهشماري طغياني است كه غلامحسين جونپوري ابداع كردهاست. مبدأ اين گاهشماري، اول محرم 1251 هجري قمري و معطوف به سيلاب مهيبي است كه در اين سال در محل زندگي جونپوري رخ داد. به سبب اضمحلال سلسله بابري، مقارن همين زمانها، اسناد تاريخدار بسياري از اين گاهشماري باقي نمانده است (جونپوري، ص 57ـ 58).
در تقويمهايي كه مسلمانان در شبهقاره به چاپ ميرساندهاند، علاوه بر ذكر مهمترين گاهشماريهاي رايج در دوره بابريان، چند فقره از گاهشماريهاي هندي نيز درج ميشده است (براي آگاهي در اين زمينه نک: جعفري، ص 22ـ25). امروزه، مسلمانان هند براي انجام دادن فرايض مذهبي خود، از گاهشماري هجري قمري و براي امور اقتصادي ـ اجتماعي از گاهشماري ميلادي استفاده ميكنند. گاهشماري رسمي پاكستان نيز ميلادي است ولي مسلمانان اين كشور نيز براي امور مذهبي از گاهشماري هجري قمري استفاده ميكنند.