تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاه‌شماري در ديگر كشورهاي حوزه تمدن اسلامي
الف) گاه‌شماري در افغانستان ب) گاه‌شماريهاي اسلامي در شبه قاره هند ج) گاه‌شماري در آسياي صغير، تركيه د) گاه‌شماري در اسپانياي اسلامي (اندلس)
الف) گاه‌شماري در افغانستان
موضوع بررسي گاه‌شماريهاي رايج در افغانستان از زمان حكومت احمد شاه دراني (1160ـ1186) آغاز مي‌گردد؛ يعني، از هنگامي كه زمينه تأسيس اين كشور به وجود آمد. از اين زمان تا زمان پادشاهي امان‌الله‌خان (1337ـ 1346)، كه تغييرات مهمي در شئون گوناگون جامعه افغانستان و از جمله در گاه‌شماري به وجود آمد، گاه‌شماري اصلي و رايج در اين كشور گاه‌شماري هجري قمري بود. در 1340 هجري قمري/ 1301 ش، در پي اصلاحاتي كه امان‌الله‌خان در جامعه افغانستان صورت داد و بر اساس يكي از نظامنامه‌هايي كه دولت او صادر كرد، تقويم رسمي افغانستان هجري شمسي شد (پولادا، ص 73؛ ايرانيكا، ج 4، ص 674) و براي نام ماههاي سال نامهاي عربي صورتهاي فلكي منطقه‌البروج در نظر گرفته شد. بر اساس مدارك موجود، پيش از رسمي شدن اين گاه‌شماري، از آن در جوامع شهري افغانستان در كنار گاه‌شماري هجري قمري و گاه‌شماري ميلادي استفاده مي‌شده است؛ از جمله، نخستين شماره هفته‌نامه امان افغان منتشره در كابل، تاريخ 30 اسد 1299 شمسي را دارد (نک: ص 1). بر اين اساس، با رسمي شدن گاه‌شماري هجري شمسي در افغانستان، هم زمان از گاه‌شماري هجري قمري (عموماً مورد استفاده روحانيون)، هجري شمسي و ميلادي، هر سه در نواحي شهري، از جمله كابل و اطراف آن، استفاده مي‌شد (تسيبولسكي، ص 232؛ حنيفي، ص 24).
در هر يك از انواع گاه‌شماريهاي هجري شمسي و قمري، بين اقوام گوناگون، نامهاي مختلفي براي ماههاي سال وجود داشته است (براي آگاهي از اين نامها نک: تسيبولسكي، ص 234ـ235؛ ايرانيكا، همانجا). همچنين پس از رسمي شدن گاه‌شماري هجري شمسي در افغانستان، بين دو گونه گاه‌شماري شمسي، يكي رايج در ايران و ديگري در افغانستان، علاوه بر نام ماههاي‌سال (در ايران از نامهاي فارسي ميانه ماهها و در افغانستان از نامهاي عربي صورتهاي فلكي منطقه‌البروج استفاده مي‌شود)، تفاوتهايي وجود دارد كه مهمترين آنها تعداد روزهاي ماه است.
در گاه‌شماري هجري شمسي افغانستان، تا سال1337 ش كه افغانها بين اين گاه‌شماري و گاه‌شماري هجري شمسي رايج در ايران يكسان‌سازيهايي صورت دادند، تعداد روزهاي ماه آرايش خاصي نداشت و در هر ماه، بسته به مدت ظاهري توقف خورشيد در صورتهاي فلكي منطقه‌البروج، از 29 تا 32 روز تغيير مي‌كرد (نک: سالنامه كابل: 1315 شمسي، ص 601؛ سالنامه كابل: 1316 شمسي، ص 588؛ ايرانيكا، همانجا، جدول 35) اما در 1337 ش، آرايش تعداد روزهاي سال همانند گاه‌شماري هجري شمسي ايران شد. كبيسه‌هاي گاه‌شماري هجري شمسي افغانستان بر اساس اجراي هشت روز كبيسه در هر 33 سال تثبيت شده است (تسيبولسكي، ص 233) و تا پيش از اصلاح آن در 1336 ش، روز كبيسه به آخر ماه دهم (جدي) افزوده مي‌شد، اما از اين سال به بعد اين روز در انتهاي ماه دوازدهم (حوت) اضافه مي‌شود (ايرانيكا، همانجا).
تا پيش از اصلاح گاه‌شماري افغانستان، هر ماه به دو قسمت پانزده يا شانزده روزه، بسته به تعداد روزهاي ماه، تقسيم مي‌شد (سالنامه كابل: 1312 شمسي، ص 185ـ187) اما از اين تقسيم‌بندي نيز پس از اصلاح گاه‌شماري ديگر استفاده نشد. از زمان اصلاح گاه‌شماري هجري شمسي در افغانستان تا زمان به قدرت رسيدن طالبان در 1375 ش/1996، تغيير مهمي در گاه‌شماري افغانستان رخ نداد، اما طالبان استفاده از گاه‌شماري هجري شمسي را ممنوع و گاه‌شماري هجري قمري را تنها گاه‌شماري قانوني كشور اعلام كردند. با سرنگوني حكومت طالبان در 1380 ش/ 2001، گاه‌شماري هجري شمسي دوباره گاه‌شماري رسمي اين كشور شد (حيات‌نو، ش 520، ص 14). بعضي گاه‌شماريهاي محلي، عموماً براي سنجش زمان و از روي حركت ستارگان، در ميان هزاره‌ها و بعضي ديگر از اقوام افغانستان رواج دارد (ايرانيكا، ج 4، ص 675). همچنين به طور غير رسمي، بين مردم از گاه‌شماري دوازده حيواني (بر اساس گاه‌شماري دوازده حيواني شمسي) استفاده مي‌شود (همانجا؛ براي آگاهي بيشتر درباره گاه‌شماريهاي افغانستان نک: تسيبولسكي، ص 232ـ236؛ ايرانيكا، ج 4، ص 674ـ675).
