تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاه‌شماري در ايران
د) گاه‌شماري‌هاي محلي ايران
علاوه بر انواع گاه‌شماري‌هاي رسمي، كه هر يك بنا به موقعيتي خاص در مقطعي از زمان در ايران رواج يافته‌اند، انواعي از گاه‌شماري‌ها نيز، بسته به عوامل جغرافيايي يا زباني يا مذهبي، در نواحي گوناگون مورد استفاده قرار مي‌گرفته‌اند كه بويژه طي قرن گذشته بررسيهاي چندي درباره برخي از آنها انجام شده و ذيلاً به آنها اشاره مي‌شود. بديهي است كه تعداد اين گاه‌شماري‌هاي محلي در سراسر ايران بمراتب بيش از آن چيزي است كه مورد پژوهش قرار گرفته‌است. به طور كلي، پس از ورود وسايل جديد ارتباط جمعي به‌ايران بسياري از گاه‌شماري‌هاي محلي بسرعت متروك شدند و جاي خود را به گاه‌شماري رسمي كشور دادند. پيدايي گاه‌شماري‌هاي محلي را نيز مي‌توان ناشي از عوامل اقتصادي ـمعيشتي و مذهبي ـ قومي در اجراي آيينها و شعائر مذهبي و قومي دانست. پيشينه و ماهيت بسياري از اين گاه‌شماري‌ها از نظر اركان مختلف هر گاه‌شماري، در ميان گاه‌شماري‌هاي محلي ايراني، بويژه به گاه‌شماري يزدگردي مي‌رسد (نک: ادامه همين بخش).
گروه بزرگي از گاه‌شماري‌هاي محلي ايران طي قرن گذشته در سواحل جنوبي درياي خزر شناسايي شده‌اند كه با تفاوتي اندك در ضبط نام ماههاي سال، با نامهاي گالشي (مظفري، ص 398ـ409)، ديلمي (عمادي، 1354 ش ب، ص 325ـ332) و طبري (كيا، ص 247) معرفي شده‌اند. اركان اين گاه‌شماري‌ها اساساً همان اركان گاه‌شماري يزدگردي است، كه تنها با تفاوتهاي اندك گويشي در نام ماهها، در شمال و شمال‌غرب ايران رواج داشته‌اند كه با توجه به همين ويژگي اين گاه‌شماري‌ها از آن به فرس قديم (بلوكباشي، ص 84) نيز ياد مي‌شود. وجود گونه‌هاي كم‌كاربردتر اين گاه‌شماري، با همين نام ماهها در يوش (نک: طاهباز، ص 63ـ66) و كندلوس (نک: جلالي كندلوسي، ص 213ـ 218) نيز گزارش شده است.
همانند گاه‌شماري يزدگردي، در اين گاه‌شماري‌هاي محلي نيز سال از دوازده ماه سي‌روزه و پنج روز اندرگاه تشكيل مي‌شد. پنج روز اندرگاه در نواحي گوناگون، پيتك (بلوكباشي، همانجا؛ طاهباز، ص 64) ياپنجك (مظفري، ص 399) ناميده مي‌شد. محل قرار گرفتن اين پنج روز به گونه‌اي كه كوشياربن لبان (گ 9 ر) در مورد گاه‌شماري يزدگردي ذكر كرده است، پايان آبان ماه بود. نام اين ماه، به‌صورت آول ماه (نک: عمادي، 1354 ش ب، ص 329) يا اونِ ماه (نک: جلالي كندلوسي، ص 213) ضبط شده كه هر دو تصحيفي از نام ماه آبان است. همچنين، از آنجايي كه در 632 ميلادي، هنگام ابداع گاه‌شماري يزدگردي، ماه تير در گاه‌شماري وهيژكي (كبيسه‌دار) مقارن اسفند در گاه‌شماري جديدالتأسيس خراجي ساساني قرار داشته، جشن تيرگان يا تير موسيزه (نک: طاهباز، ص 66)، نوروز طبري (نک: هاشم‌بن نورالدين، ص 88؛ كيا، ص 248) نيز ناميده شده است.
گونه‌اي از اين گاه‌شماري، با همين ويژگيها اما با نامهاي اندكي متفاوت نسبت به گاه‌شماري‌هاي شمال ايران، در سنگسر (امروزه: مهديشهر؛ واقع در شمال استان سمنان) نيز رواج داشته است (براي آگاهي از ويژگيهاي اين گاه‌شماري و نام ماههاي آن نک: كيا، ص 247ـ 250؛ عمادي، 1355 ش، ص 41ـ52؛ اعظمي، ص 243ـ 252؛ براي آگاهي از ماهيت گاه‌شماري يزدگردي نک: بخش 4، قسمت ب: 1).
يكي از گاه‌شماري‌هاي محلي ايران، كه بر خلاف ساير گاه‌شماري‌هاي محلي مبدائي متفاوت با مبدأ گاه‌شماري هجري شمسي دارد، گاه‌شماري كردي است كه علاوه بر مبدأهاي متعددي كه در نواحي گوناگون و به صورت محدود در آن استفاده مي‌شود، مبدأ مفروضي مربوط به فتح نينوا (پايتخت امپراتوري باستاني آشور) به دست هوَخشترَه در 612 ق‌م را براي آن انتخاب كرده‌اند (ايوبيان، ص 180ـ 182) و امروزه نيز در تقويمهاي چاپي از آن استفاده مي‌شود (روژ ژميري كوردستان، ص 3). بين نواحي كردنشين، صورتهاي مشابه نام كردي ماهها وجود دارد (براي آگاهي از اين نامها نک: ايوبيان، جدول بين صفحات 188ـ189). برخلاف گاه‌شماري‌هاي شمال ايران، كه نام ماهها در آنها تصحيفي گويشي از نام ماههاي گاه‌شماري يزدگردي است، اين نامها در گاه‌شماري كردي بر گرفته از نامهاي اصيل و محلي كردي مي‌باشد (همان، ص 184ـ190). بجز نام ماههاي سال و مبدأ گاه‌شماري محلي كردي، ساير اركان اين گاه‌شماري (طول سال و آرايه كبيسه‌هاي‌آن) عيناً برگرفته از گاه‌شماري هجري شمسي است (همان، ص 182؛ براي آگاهي بيشتر درباره اين گاه‌شماري، از جمله صورتهاي گوناگون نام ماههاي سال و فصول و روزهاي هفته نک: سليمي، ص 26ـ42).
بين طايفه‌هاي متعدد بلوچي ـ سيستاني نيز صورتهايي از گاه‌شماري محلي شمسي براي برآوردن حوايج اقتصادي و معيشتي، و گاه‌شماري قمري براي انجام دادن امور مذهبي، وجود دارد. اين گاه‌شماري قمري، با اختلاف اندك، همان گاه‌شماري هجري قمري است. اين طوايف براي زمان‌يابي و تعيين موقعيتهاي كشاورزي خاص در طول سال، از شناسايي و رصد برخي ستارگان بهره مي‌گيرند (جانب‌اللهي، ص 105ـ106؛ براي آگاهي بيشتر درباره گاه‌شماري سيستان نک: همان، ص100ـ117). در گاه‌شماري شمسي اين اقوام، نامهاي گوناگوني براي ماههاي سال وجود دارد (براي آگاهي از شش‌گونه از اين نامها نک: همان، ص 110). ابوريحان بيروني (1923، ص 70) نيز صورتي از نام ماههاي گاه‌شماري سيستان را به دست مي‌دهد كه با هيچيك از صورتهاي كنوني آن شباهتي ندارد (براي آگاهي بيشتر درباره اين گاه‌شماري سيستاني كه ابوريحان بيروني از آن ياد كرده نک: آلتهايم و اشتيل، ص 192ـ196). همچنين صورتي از نام ماههاي قمري در اين منطقه ذكر شده است (جانب‌اللهي، ص 108). گونه‌هايي از نوعي گاه‌شماري محلي در حوالي مشكين‌شهر (نک: ساعدي، ص 34ـ37) و جزيره قشم (نک: اسديان، ص 49ـ53) نيز گزارش شده است.
