تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاه‌شماري در ايران
2. گاه‌شماري هجري شمسي
به عنوان مهمترين و اثرگذارترين رخداد در سير تاريخي گاه‌شماري در ايران، در آخرين روزهاي سال 1303 و اولين روزهاي سال 1304 ش، نمايندگان پنجمين دوره مجلس شوراي ملي گاه‌شماري هجري شمسي كنوني ايران را، كه بجز مقطع كوتاهي در اواسط دهه 1350 ش گاه‌شماري رسمي ايران بود، در دو جلسه مورد بحث قرار داده در نهايت تصويب كردند (نک: ايران. مجلس شوراي ملي، مذاكرات مجلس: دوره پنجم، قسمت 2، ص 1010ـ1014، 1055ـ1061). بر اساس ماده دوم اين قانون استفاده از گاه‌شماري خَتا و اويغور (= گاه‌شماري دوازده حيواني) منسوخ شد (نک: ايران. قوانين و احكام، 1350 ش، ص 225ـ226) در حالي كه استفاده از گاه‌شماري دوازده حيواني همچنان در فرهنگ عمومي مردم ايران رواج دارد.
بر اساس قانون مصوب مذكور، گاه‌شماري هجري شمسي با مبدأ هجرت پيامبر اكرم از مكه به مدينه و با طول سال شمسي و با نام ماههاي فارسي ميانه مورد استفاده قرار گرفت. مبدأ اين گاه‌شماري، اول فروردين سال اول هجرت پيامبر است؛ يعني، 119 روز پيش از مبدأ گاه‌شماري هجري قمري و 179 روز پيش از هجرت (براي آگاهي از موقعيت روزهاي نخستين اين گاه‌شماري تا زمان هجرت نک: ملك‌پور، 1372 ش، ص 126ـ 128). بين‌التاريخين گاه‌شماري هجري شمسي و چند گاه‌شماري ديگر، بر اساس اختلاف 119 روزه بين اين گاه‌شماري و گاه‌شماري هجري قمري استخراج شده است (عبداللهي، 1366 ش، ص 342).
در مورد آرايه كبيسه‌هاي اين گاه‌شماري، اگرچه تقي‌زاده به الگوبرداري از كبيسه‌گيريهاي گاه‌شماري جلالي اشاره مي‌كند (ج 10، ص 2ـ3 و پانويس 6)، در عمل بين كبيسه‌هاي اعمال شده در اين گاه‌شماري با گاه‌شماري جلالي اختلافهايي وجود دارد (نک: عبداللهي، 1366 ش، ص 344ـ345، 372، جدول 19).
براي رفع چنين اختلافاتي در گاه‌شماري هجري شمسي، هيئت اصلاح تقويم تحت نظارت دانشگاه تهران (سالنامه‌پارس، بخش 2، ص 241) يا وزارت فرهنگ وقت (سندش 046، 000، 293، آرشيو سازمان اسناد ملي ايران) تشكيل‌مي‌شده است. اين هيئت از جمله براي رفع مشكل آرايه‌هاي كبيسه گاه‌شماري هجري شمسي، همان روش كبيسه‌گيري گاه‌شماري ميلادي گرگوري (درباره اين روش نک: ادامه مقاله، بخش 8) را پيشنهاد كرد و حتي آرايه جديدي به نام «تعديل‌پهلوي»، مبني بر حذف كردن و اجرا نكردن چهار روز كبيسه در هر پانصدسال، يعني كبيسه‌گيري طبق روش اجرا شده در گاه‌شماري ميلادي گرگوري، عرضه نمود (همانجا؛ اكرمي، ص80 ـ84؛ ملك‌پور و صياد، ص25ـ36، كبيسه‌هاي گاه‌شماري هجري شمسي را براي يك دوره معين، بر اساس آراي متفاوت ذكر شده درباره استخراج كبيسه‌هاي اين گاه‌شماري، ارائه كرده‌اند). امروزه روش سهل ممتنعي براي استخراج دوره‌هاي‌كبيسه در گاه‌شماري هجري شمسي ابداع شده است (براي آگاهي از اين روش نک: عبداللهي، 1366 ش، ص 346ـ347؛ براي آگاهي بيشتر درباره گاه‌شماري هجري شمسي نک: همان، ص341ـ347؛ صياد، 1375ش، ص 109ـ 118؛ كريستوفورتي، ص 99ـ101).
3. گاه‌شماري شاهنشاهي
آخرين تغيير در ماهيت گاه‌شماري‌هاي رايج در ايران ابداع گاه‌شماري جديدي به نام شاهنشاهي بود. در24 اسفند 1354، در جلسه مشترك مجلس شوراي ملي و مجلس سناي وقت، گاه‌شماري شاهنشاهي از مبدأ فرضي و تقريبي آغاز پادشاهي كوروش هخامنشي (بنيانگذار سلسله هخامنشي) در 559 پيش از ميلاد، وضع شد و مقرر گرديد كه در يك دوره زماني محدود كليه تاريخهاي اسناد، شناسنامه‌ها و اوراق رسمي به اين گاه‌شماري تغيير يابد (براي آگاهي از بحثهاي صورت گرفته در اين‌باره و قطعنامه مشترك دو مجلس كه به وضع اين گاه‌شماري انجاميد نک: اطلاعات، ش 959، 14، ص 4ـ5، 27، 29؛ كيهان، ش 812، 9، ص 2، 14، 25، 31). كليه اركان اين گاه‌شماري، بجز مبدأ آن، با گاه‌شماري‌هاي جلالي و هجري شمسي برابر و اختلاف مبدأ آن با گاه‌شماري هجري شمسي 1180 سال بود. با توجه به اين اختلاف، تبديل تاريخهاي ذكر شده با اين گاه‌شماري به گاه‌شماري هجري شمسي بسيار ساده است.
گفتني است كه وضع گاه‌شماري با مبدأ مفروض آغاز سلطنت كوروش هخامنشي در ايران به گاه‌شماري شاهنشاهي‌محدود نمي‌شود. مدتها پيش از وضع گاه‌شماري شاهنشاهي، در1306 ش، سيد جلال‌الدين طهراني نوعي گاه‌شماري پيشنهاد كرد كه مبدأ آن همين آغاز پادشاهي فرضي كوروش هخامنشي بود (طهراني، 1306ش، ص189). مبدأ اين گاه‌شماري پيشنهادي سال 500 ق‌م، و در نتيجه اختلاف آن با مبدأ گاه‌شماري هجري شمسي 1120 سال بود. اسم ماهها در اين گاه‌شماري نامهاي ابداعي جلال‌الدين طهراني بود كه بر اساس نامهايي كه سنجر كمالي (گ 4 پ) ذكر كرده بود، از نام ماههاي گاه‌شماري جلالي الگوبرداري شده بود. ساير اركان اين گاه‌شماري نيز همانند گاه‌شماري جلالي بود. تفاوت مبدأ پيشنهادي در گاه‌شماري مورد اشاره طهراني با گاه‌شماري شاهنشاهي نيز از اينجا ناشي مي‌شد كه در گاه‌شماري شاهنشاهي، دو رقم سمت راست تاريخ هر سال، سالهاي سپري شده از آغاز پادشاهي محمدرضا پهلوي (26 شهريور 1320) را نشان مي‌داد. به گاه‌شماري شاهنشاهي از همان ابتدا اعتراض شد و همزمان با نخستين تظاهرات مردم ــ كه به انقلاب‌اسلامي انجاميد ــ و در جهت تأمين خواست مردم انقلابي، در5 شهريور 1357، جعفر شريف امامي، در نخستين روز نخست‌وزيري خود طي بخشنامه‌اي گاه‌شماري شاهنشاهي را منسوخ اعلام كرد و گاه‌شماري هجري شمسي دوباره رسميت يافت (براي متن اين بخشنامه نک: اطلاعات، ش 696، 15، ص 4، ستون 1).
