تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاه‌شماري در ايران
3. گاه‌شماري خراجي
اساس گاه‌شماري كه از اواسط قرن چهارم هجري قمري به بعد و با عنوان گاه‌شماري خراجي در ايران رواج يافت، بر تصحيحي بود كه در قرن سوم هجري، بر اساس فرمانهاي متوكل، و معتضد در گاه‌شماري صورت گرفت و منجر به ابداع نوعي گاه‌شماري شمسي شد (براي آگاهي بيشتر در اين زمينه نک: ادامه مقاله، بخش 3، قسمت ج). اين تصحيح خود بر اساس ابداعي صورت گرفت كه در اواخر دوره ساساني، گاه‌شماري خراجي دوره ساساني را پديد آورد. مبدأ گاه‌شماري خراجي، سال بيست و يكم پادشاهي خسرو پرويز (حك : 590 تا 628 ميلادي) بوده است (عبداللهي، 1366 ش، ص 286). سنجر كمالي (گ 3 پ)، بين‌التاريخين اين گاه‌شماري را با چند گاه‌شماري مشهور ديگر ارائه كرده است. با تطبيق بين‌التاريخين ذكر شده با مبدأ گاه‌شماري ميلادي، روز 19 مارس سال 611 ميلادي، مقارن زمان اعتدال بهاري، به عنوان مبدأ اين گاه‌شماري به دست مي‌آيد. با در نظر گرفتن رواج گاه‌شماري هجري قمري در ايران از قرن اول هجري و با در نظر گرفتن اينكه گاه‌شماري يزدگردي نيز در اين زمان كمابيش و بويژه هنگام ابداع گاه‌شماري خراجي، در ميان زردشتيان ايران، متداول بود، رواج همزمان اين سه گونه گاه‌شماري در ايران روشن مي‌شود، كه البته اين موضوع با توجه به اسناد گوناگون تأييد شده است. تاريخگذاري اسناد گوناگون با هر يك از اين گاه‌شماري‌ها، كه گاهي برخي از اركانشان ذكر نشده‌اند، موجب سر در گمي و اشتباه در شناسايي آنها شده است.
تقي‌زاده (ج6، ص127ـ 138)، گاه‌شماري خراجي راگونه‌اي گاه‌شماري قمري مي‌شناسد كه طي دوره‌هاي خاصي، براي برابر سازي آن با موقعيت فصول، يك سال از آن حذف‌شده است. وي با توجه به منطبق نبودن سالهاي دو گاه‌شماري خراجي و هجري قمري در اسناد تاريخداري كه از گاه‌شماري خراجي در ايران در دست است، بر اساس اين فرض، يعني‌تبعيت هر دو گاه‌شماري از طول سال قمري، در صحت تاريخهاي ذكر شده در اين اسناد ترديد كرده است (نک: د. فارسي، ذيل «سال خراجي»، «سلاجقه‌ي كرمان»). در صورتي كه، بنا به نوشته سنجر كمالي (گ 2 پ ـ گ 4 پ) و نيز تصريح محمد بن ابي‌بكر فارسي (گ 5 پ)، طول سال در گاه‌شماري خراجي بر اساس طول سال شمسي است. سنجر كمالي (گ 9 ر) طول‌سال شمسي حقيقي را در اين گاه‌شماري همان مقداري كه بتاني به دست آورده است (يعني 365 روز و 5 ساعت و 46 دقيقه و24 ثانيه) مي‌داند.
در گاه‌شماري خراجي، نام ماههاي سال و نام روزهاي ماه، همانند گاه‌شماري يزدگردي، همان نامهاي زردشتي (صورت فارسي دري از نامهاي فارسي ميانه) است (همان، گ 4 پ) و كبيسه اين گاه‌شماري نيز تا پيش از ابداع گاه‌شماري جلالي (براي آگاهي بيشتر درباره اين گاه‌شماري نک: همين بخش از مقاله، قسمت ب: 4)، هر چهار سال يك بار و با افزودن يك روز به پايان روزهاي اندرگاه در پايان آبان بوده است. اما پس از رواج گاه‌شماري جلالي، آرايه كبيسه‌هاي گاه‌شماري خراجي از گاه‌شماري جلالي پيروي مي‌كرد (سنجر كمالي، همانجا) و يك روز به پايان ماه دوازدهم (اسفند) افزوده مي‌شد (فارسي، گ 4 پ).
مهمترين اسناد درباره گاه‌شماري خراجي، تاريخهاي دوگانه در آثار چند تن از نويسندگان دوره اسلامي است (از جمله افضل‌الدين كرماني، 1343 ش، ص 61ـ62). در اين آثار تاريخهاي گاه‌شماري خراجي در كنار گاه‌شماري هجري قمري ذكر شده است. ترتيبي كه افضل‌الدين كرماني براي روزها در گاه‌شماري خراجي ذكر كرده، در بعضي جاها (مثلا ص 141) نشان از به كار بردن نام روزهاي ماه دارد، در حالي كه در جاهاي ديگر (از جمله ص 217)، روش عددشماري روزهاي ماه را به كار برده است. در آثار متعددي كه افضل‌الدين كرماني تأليف كرده (مثلا، 1326 ش، ص 29، 31، 105؛ همو، 1331 ش، ص 16) نيز از اين گاه‌شماري استفاده شده است. به نوشته سنجر كمالي (گ 2 پ)، اين گاه‌شماري در سال تأليف كتاب او، زيج اشرفي (702 هجري قمري)، در شيراز كاملاً متداول بوده است.
با توجه به تفاوت طول سالها در دو گاه‌شماري هجري قمري و خراجي ــ كه ناشي از تعيين دو تعريف متفاوت از طول‌سال به عنوان ركن گاه‌شماري در هر يك از اين گاه‌شماري‌ها بوده است ــ اختلاف بين دو گاه‌شماري، كه در ابتدا به علت تفاوت دو مبدأ به وجود آمده است (مبدأ گاه‌شماري خراجي يازده سال پيش از مبدأ گاه‌شماري هجري قمري قرار دارد)، در طول زمان، تا قرن چهارم هجري، به صفر رسيد و در 351 هجري، هر دو گاه‌شماري در سال يكسان بودند (قس تقي‌زاده، همانجا، كه علت آن را اجراي ازدلاق دانسته و از طريق او به د. فارسي (همانجاها) نيز راه يافته است). اختلاف بين سالشماري در اين گاه‌شماري‌ها از اين پس، دوباره پديد آمد و باعث جلو افتادن گاه‌شماري هجري قمري از گاه‌شماري خراجي در سالشماري شد. اين اختلاف در هنگام تأليف زيج اشرفي ده سال بود (عبداللهي، 1366 ش، ص 365؛ براي آگاهي بيشتر درباره گاه‌شماري خراجي نک: همان، ص 279ـ292؛ كريستوفورتي، ص 70ـ81).
