تاريخ تقويم در ايران و كشورهاي اسلامي ـ گاه‌شماري در كشورهاي عربي
الف) گاه‌شماريهاي رايج در شبه جزيره عربستان و كشورهاي عربي، پيش از اسلام ب) پيدايي و رواج گاه‌شماري هجري قمري در شبه‌جزيره عربستان و كشورهاي عربي ج) ديگر گاه‌شماريهاي رايج در اين كشورها.
الف) گاه‌شماريهاي رايج در شبه جزيره عربستان و كشورهاي عربي، پيش از اسلام
تا پيش از رواج گاه‌شماري هجري قمري، مهمترين گاه‌شماريهاي رايج در شبه‌جزيره عربستان و شام، همانهايي بودند كه در چند اثر مهم و نخستين نجومي اسلامي به آنها پرداخته شده است. اين گاه‌شماريها كه عميقاً تحت تأثير تمدنهايي بوده‌اند كه مجموع آنها، قلمرو عالم اسلام را پديد آورده است، عبارت بودند از: قبطي، سرياني، رومي (نک: ادامه مقاله، بخش7) و يهودي (نک: ادامه مقاله، بخش 8). اينها كهنترين گاه‌شماريهايي نيستند كه در سرزمينهاي بعداً اسلامي شده رواج داشته‌اند؛ حوزه تمدنهاي بين‌النهرين و نيل، مهد پيدايش كهنترين گاه‌شماريها بوده است (براي آگاهي از ويژگيهاي كهنترين گاه‌شماريهاي رايج در سرزمينهاي اسلامي و نيز گاه‌شماريهاي باستاني بين‌النهرين نک: >فرهنگ آشورشناسي<، همانجا؛ براي تقويمهاي باستاني مصر نک: نويگباوئر 9، ص170ـ190؛ براي آگاهي از نقش اين گاه‌شماريها در تمدن بين‌النهرين نک: راوتون10، ص202ـ237).
در ميان گاه‌شماريهاي اين منطقه، گاه‌شماري قبطي به دلايلي مهمترين گاه‌شماري به حساب مي‌آيد، از جمله قدمت آن (از اين گاه‌شماري از دوره فراعنه مصر استفاده مي‌شده است). اين گاه‌شماري پايه و اساس گاه‌شماري مسيحي بوده است (نک: ادامه مقاله، بخش 8) و اهم بحثهايي كه در مجسطي (مهمترين كتاب مرجع نجومي مسلمانان درباره گاه‌شماريها) صورت گرفته، بر اساس اين گاه‌شماري است. در فصل اول مقاله سوم مجسطي (بطلميوس، گ 34 ر ـ 36 ر)، به هنگام بحث درباره كليه مبدأهاي گاه‌شماريها، نام ماهها بر اساس اين گاه‌شماري ذكر شده است (براي آگاهي از نام ماهها در اين گاه‌شماري نک: فرغاني، ص 5؛ ابوريحان بيروني، 1923، ص 49). در كهنترين مبدأهايي كه در آثار نجومي اسلامي ذكر شده، نيز از نام ماههاي قبطي استفاده شده است ( نک: فرغاني، ص 6). به نوشته ابوريحان بيروني (1923، ص 137)، درسه گونه از كهنترين اين مبدأها (مبدأ طوفان؛ مبدأ بختنصّر، پادشاه آشور در 747 ق‌م؛ مبدأ بيلبُس، آغاز پادشاهي فيليپ در روم، در 359 ق‌م)، طول سال و نام ماههاي سال بر اساس گاه‌شماري قبطي بوده است.
كثيرالدين فرغاني ( نک: ص 3، 6) و ابوريحان بيروني ( نک: همانجا) تنها يك نوع گاه‌شماري را با نام ماههاي سرياني ذكر كرده‌اند اما در اصل، گاه‌شماريهاي متعددي با اين نام ماهها در قلمرو اسلام وجود داشته است. نام ماههاي سرياني در منابع با اختلاف جزئي ذكر شده است (نک: فرغاني، ص 3؛ مسعودي، ج 2، ص 337ـ339، 340ـ342؛ ابوريحان بيروني، 1923، ص 60؛ براي آگاهي از نام ماههاي سال در گاه‌شماري سرياني نک: جدول 1). نخستين مبدائي كه در متون دوره اسلامي با استفاده از اين نامها به آن اشاره شده، مبدأ اسكندري (= سلوكي، نک: ادامه مقاله، بخش 7) است (فرغاني، ص 6).
در گاه‌شماري سرياني ـ مقدوني، كه ابوريحان بيروني (1934، ص 168) آن را گاه‌شماري رومي خوانده، نيز طول سال و نام ماهها و تعداد روزهاي ماه برابر گاه‌شماري سلوكي است، با اين تفاوت كه سال از ماه كانون آخر آغاز مي‌گردد. گاه‌شماري حرّانيان (نک: ادامه مقاله در همين بخش) نيز وابستگي بسياري به گاه‌شماري سلوكي ـ سرياني دارد. بنا به نوشته محمد بن ايوب طبري (گ 14 پ)، مبدأ گاه‌شماري ذوالقرنيني را نيز، به همان ترتيب ماههاي سرياني اما با اختلاف دوازده سال پيش از مبدأ گاه‌شماري اسكندري (= سلوكي، سال 312 ق م)، بايد در شمار انواع مبدأهايي آورد كه منجمان اسلامي مي‌شناخته‌اند، اما بسياري از منجمان اسلامي (مثلا فرغاني، همانجا)، مبدأ ذوالقرنيني را همان مبدأ اسكندري (سلوكي) دانسته‌اند.
از جمله مبدأهايي كه بر اساس گاه‌شماري قبطي بوده و با استفاده از نام ماهها در اين گاه‌شماري رواج داشته، مبدأ ديوقلطياني بوده است (د. اسلام، چاپ دوم، ج 10، ص 261). اين مبدأ همچنان در تقويمهاي چاپ مصر، با عنوان «السنه‌القبطيّه» (سال قبطي)، ذكر مي‌شود (مثلا نک: تقويم‌الدوله المصرّيه لسنه 1933، ص 1). از ميان اقوامي كه در همسايگي اعراب زندگي مي‌كردند و از گاه‌شماري آنان اطلاعاتي در آثار نويسندگان دوره اسلامي وجود دارد، بيشترين آگاهيها راجع به گاه‌شماري حرّانيان (به نوشته ابوريحان بيروني، 1923، ص 318: صابئين) است كه بيش از همه ابوريحان بيروني (همان، ص 318ـ324) به آن پرداخته است. در اين گاه‌شماري نام ماههاي سرياني به كار مي‌رفته، اما به نام هر يك از ماهها واژه «هلال» افزوده مي‌شده است (همان، ص 318). ماهها از يك روز (در شرايطي خاص، دوروز) بعد از مقارنه آغاز مي‌شدند (همان، ص 319؛ يرپه ،ص 73) و روز نيز از هنگام طلوع خورشيد آغاز مي‌گرديد (ابوريحان بيروني، همانجا؛ يرپه، ص 72). هفته نزد حرّانيان با يكشنبه شروع مي‌شد و هر روز هفته نام خاصي داشت (ابن‌نديم، ص 386).
موضوع آغاز سال در گاه‌شماري حرّاني، به سبب استفاده چند نوع گاه‌شماري با نام ماههاي سرياني، باعث تشتت آرا شده است. ابن‌نديم (همانجا) آغاز سال حراني را ابتداي ماه نيسان مي‌داند، اما ابوريحان بيروني (همان، ص 318) ابتداي سال، يا دست كم جشن ابتداي سال، را اول ماه كانون آخر و موقعيت شمارشي ماهها را براي آغاز و پايان سال از ماه تشرين اول ذكر نموده است. اين چندگانگي، به سبب رواج انواع گاه‌شماريها (شمسي، قمري، شمسي ـ قمري) با نام ماههاي سرياني، به هنگام رواج گاه‌شماري حراني و در نواحي اطراف محل جغرافيايي رواج آن، رخ داده است. موقعيت آغاز سال در گاه‌شماري حراني همان موقع آغاز سال رسمي در گاه‌شماري سرياني ـ مقدوني و موقعيت شمارشي ماهها از ماه اول تا دوازدهم همان موقعيت آغاز سال (ماه اول) در گاه‌شماري كنوني يهودي است (براي آگاهي بيشتر درباره گاه‌شماري يهودي نک: ادامه مقاله، بخش 8). چون حرّانيان طول سال خود را برابر طول سال در گاه‌شماري يهودي اتخاذ و كبيسه‌هاي گاه‌شماري خود را همانند گاه‌شماري يهودي اعمال مي‌نمودند شمارش ماههاي گاه‌شماري خود را نيز مانند گاه‌شماري يهودي ترتيب دادند.
ابوريحان بيروني (1923، ص172ـ173) نيز به همسان بودن گاه‌شماري حرّانيان با گاه‌شماري يهودي در اين زمينه اشاره كرده است (براي آگاهي بيشتر درباره گاه‌شماري حرّاني نک: يرپه، ص 68ـ83). درباره مبدأ اين گاه‌شماري، اختلاف نظر هست؛ آن را سال 118 ق م، 115 ق م يا 110 ق م مي‌دانند (تقي‌زاده، ج 1،ص 111؛ د. اسلام، چاپ دوم، ج 10، ص 260) كه در صورت پذيرش سال 115 يا 118 ق‌م، اين مبدأ با مبدأ فرضي قوم سبائي (سبائيان) ساكن جنوب شبه‌جزيره عربستان ــ كه در كتيبه‌هاي خود همين زمانها را با عنوان مبدأ مبهود بن ابهد ذكر كرده‌اند ــ برابر خواهد شد (درباره مبدأ سبائي نک: تقي‌زاده،ج1، ص 100).
